घनश्याम अस्तित्व

एकजना विद्वानले भनेका छन्, एउटा कोठा पुस्तक बिना छ भने त्यो कोठा चेतना बिनाको शरीर जस्तै हो । यसको अर्थ यो हो कि पुस्तक सूचना अथवा ज्ञानको अभिलेख राख्ने सबैभन्दा महत्वपूर्ण स्रोत हो । ज्ञान प्राप्तिका माध्यमहरू धेरै आएका छन्, आज हामीहरू सुन्न र हेर्न सक्छौं । तर ती माध्यमहरूले ज्ञान अथवा सूचना प्रदान गर्छन् । तर यी माध्यमहरू भरपर्दा माध्यमहरू भने होइनन् ।

हामी सबैले बुझ्नुपर्ने कुरा के हो भने पुस्तकहरूको अध्ययनको कुनै नकारात्मक प्रभावहरू छैनन्, तर अध्ययनका लागि डिजिटल प्रविधिको प्रयोग गर्दा यसका धेरै असरहरू छन् । यसले हाम्रो शारीरिक, मानसिक, र संवेगात्मक पक्षहरूमा असर गर्ने कुरा विभिन्न अध्ययन अनुसन्धानहरूले देखाएका छन् । यसर्थ, ज्ञान र सूचना संग्रहित गर्ने पुस्तक नै सबैभन्दा महत्वपूर्ण माध्यम हो ।
खासमा हरेक कोठामा एउटा कुनामा पुस्तकहरू सजिएको हुनुपर्दछ । सायद यी कुरा गरिरहँदा तपाईंलाई हाँसो पनि लाग्न सक्छ । तर आज हरेकको हातमा मोबाइल छ । हरेक कोठामा पुस्तकहरू सजाइएको नहुन सक्छ, रुचिले तान्ला या नतान्ला, तर घरमा एउटा कोठा पुस्तकालयकै लागि छुट्याउनु असाध्यै आवश्यक छ । अब घरघरमा पुस्तकालयको कुरा गर्दा पनि तपाईंलाई हाँसो लाग्न सक्छ । कम्तिमा पुस्तकालय हरेक टोलमा अनिवार्य हुनुपर्छ । अब टोलमा पनि सम्भव हुँदैन भने, हरेक गाउँमा र हरेक विद्यालयमा एउटा व्यवस्थित पुस्तकालय अनिवार्य हुनुपर्छ ।

आज हरेक टोलमा तास खेल्नका लागि प्रशस्त चौतारीहरू छन्, रक्सी खानका लागि प्रशस्त भट्टीहरू छन्, क्यारम खेल्नका लागि चोकचोकमा दोकानहरू खुलेका छन् । मानिस यति धेरै फुर्सदमा छन् कि उनीहरूलाई फुर्सदले नै निल्ला जस्तो स्थिति छ । तर मानिसहरूलाई सिर्जनात्मक र रचनात्मक ढंगले व्यस्त बनाउनका लागि पुस्तकालय निर्माण र अध्ययन संस्कृतिको विकास जरुरी छ ।
म पछिल्लो एक वर्षदेखि गाउँमा बसिरहेको छु । मलाई असाध्यै दुःख लाग्छ कि कुनै पनि गाउँमा व्यवस्थित पुस्तकालय भेट्नु मुस्किल छ । हामी भन्छौं, मानिसहरू बिग्रिएका छन्, विवेकहीन भएका छन्, अनैतिक भएका छन्, बेरोजगार भएका छन्, के हाम्रा स्थानीय तहहरूले पुस्तकालय खोल्ने कुरामा ध्यान दिएका छन् रु हरेक विद्यालयका लागि ६, ७ लाखको लगानीमा पुस्तकालय खोल्ने कार्यक्रम चलाइरहेका छन् स्थानीय तहहरूले, तर त्यो बजेट विद्यालयले पुस्तकालय स्थापनाका लागि खर्च गरेको कतैकतै मात्रै भेटिन्छ । मलाई लाग्छ, पुस्तक यति वेवास्तामा कहिल्यै परेको थिएन । पुस्तकको महत्त्व बोध नगरिएको समय यो बाहेक कहिल्यै थिएन ।

आज हाम्रा हरेक बालबालिकालाई पुग्ने हरेक घरमा व्यक्तिपिच्छे मोबाइलहरू छन् । मोबाइल आफैंमा गलत कुरा होइन, यसबाट धेरै सकारात्मक कुरा सिक्न सकिन्छ । तर के मोबाइलको सही प्रयोग गरिरहेका छन् हाम्रा बच्चाबच्चीहरूलेरु सिर्जनात्मक कुराका लागि मोबाइलको प्रयोगबाट हाम्रा बच्चाबच्चीहरूले केही रचनात्मक काम गरिरहेका छन् भने, निश्चय नै एकदम थोरैले मात्र । मानिसहरूले भनेको सुनिन्छ, “हाम्रा नानीबाबूहरूलाई मोबाइलले बिगार्यो । मोबाइल राखिदिने हरेक अभिभावकहरुलाई थाहा छ, मोबाइलले मेरो बच्चाबच्ची बिगार्छ । तर बच्चाबच्चीको हातमा मोबाइलको सट्टा के दिने भन्ने कुरा मा त्यति बढी ध्यान दिइँदैन । अल्बर्ट आइंस्टाइनले भनेका थिए, “मलाई डर लाग्छ कि प्रविधिले मानव अन्तक्र्रियालाई ओझेलमा पार्नेछ, र संसार मूर्खहरूको पुस्ता देख्नेछ ।” यसलाई रोक्नको लागि हामीले डिजिटल लतलाई हटाएर पढ्ने बानीको विकास गर्नुपर्छ ।

आजको युवा पुस्तालाई म देख्छु, उनीहरू सामाजिक सञ्जालमा कुनै पनि सामान्य अथवा अराजक विषयमा घण्टौं घण्टा घोत्लिन्छन्, टिप्पणीको दोहोरी खेल्छन्, घोचपेचमा अल्झिन्छन्, सामाजिक सञ्जालमै मुक्का हानाहान गर्छन्, सामाजिक सञ्जालमै खुडा प्रहार गर्छन् । तर सतही सूचनाको आधारमा गरिने सामाजिक सञ्जालको यो अर्थहिन युद्ध हेर्दा के देखिन्छ भने आजको पुस्ताले अध्ययनमा खासै रुचि राखेको पाइँदैन । सामाजिक सञ्जालमा प्रायः युवाहरूको प्रस्तुति हेर्दा सहजै निष्कर्षमा पुग्न सकिने तथ्य हो ।

कुनै विषय अथवा संकायबाट स्नातकोत्तर सकिने बित्तिकै व्यक्ति आफूलाई पूर्ण विद्वान सम्झन्छ । मस्तिष्कमा अहमको पोको बोकेर हिँड्ने उसलाई यो कुरा थाहा हुँदैन कि मैले थाहा पाउन बाँकी धेरै कुराहरू छन् । तर आजको पुस्ताको अध्ययनमा एकदम कम रुचि देखिन्छ । यो उनीहरूको मात्रै कमजोरीको विषय होइन, हाम्रो पुस्ताले उनीहरूलाई कस्तो शिक्षा र संस्कारमा हुर्कायो भन्ने कुरा बढी महत्वपूर्ण हो । विद्यालय मात्र सिकाइको थलो होइन, समाज सबैभन्दा ठूलो विश्वविद्यालय हो । समाज के कुरामा केन्द्रित छ भन्ने कुराले त्यहाँ हुर्किरहेका वा बढिरहेका बालबालिकाहरूको भविष्य निर्धारण गर्छ ।

एक अर्का विद्धान भन्दछन्, पुस्तकहरूको अध्ययन गर्नु भनेको विभिन्न शताब्दीका उत्कृष्ट मस्तिष्कहरूसँग अन्तरक्रिया गर्नु जस्तै हो । यसको अर्थ यो हो कि एउटा मानिसले तीन, चार, पाँच दशकको अनुभवबाट एउटा पुस्तक लेखेको हुन्छ । यदि एउटा मानिसले एकभन्दा बढी जीवन बाँच्न चाहन्छ भने, उसले पुस्तकहरू पढ्नु पर्छ । कोर्स पुस्तकहरू जसमा गन्दा पनि एक कक्षाबाट डिग्री हासिल गर्न २०० मात्र होलान्, ती पनि अत्यन्त औपचारिक र सामान्य ज्ञानका विषयहरू जसमा उसलेसूचना प्राप्त गर्दछ । त्यसले उसको दृष्टिकोण निर्माणमा भने सहयोग नपुग्न सक्छ । यसर्थ, हरेक मानिसको लागि अध्ययन आदत बन्न जरुरी छ, जीवनशैलीको एक अभिन्न अंश बन्न जरुरी छ । आजको यो परिवर्तित समयमा जसले समय, मानव जीवन र वर्तमानलाई पढ्दैन, बुझ्दैन, त्यो मानिस ओझेलमा पर्दछ, असफल बन्दछ, अपूर्ण बन्दछ । आज अक्षर चिन्नु, मिठो बोल्नु मात्र के महत्वपूर्ण कुरा रह्यो र ? सम्पूर्ण गलत कुराहरूबाट बच्नका लागि, मान्छे एक असल मान्छे बन्नकालागि पुस्तकहरूको संगत गर्नु जरुरी छ ।

एकजना विद्वान नील गेइमनले भनेका छन्, पुस्तक तिमीले हातमा समातेको तिम्रो सपना हो । आज यो विज्ञान र प्रविधि मान्छेले हातमा बोकेर हिँडेको छ । दुनिया हातमा बोकेर हिँडेको छ । त्यो भन्दा ठूलो तनावको भारी उसले मस्तिष्कमा बोकेर हिँडेको छ । यो किन हो भने हामीले मस्तिष्कको उपयोग केका लागि गर्ने भन्ने कुरा जानेनौ । पुस्तकको अध्ययन प्रविधिबाट पनि सम्भव छ, तर त्यसका फाइदाभन्दा बढी बेफाइदाहरू छन । यसले सकारात्मक कुरा भन्दा पनि नकारात्मक कुराहरूमा केन्द्रित गर्दछ, विकर्षण गर्ने धेरै कुराहरू मोबाइलमा छन् । तर पुस्तकको अध्ययनले मान्छेलाई तनावमुक्त, फ्रेस, तार्किक आलोचनात्मक चिन्तनको विकास, आफ्नै जीवन र समाजप्रतिको दृष्टिकोण निर्माण, मानव जीवनप्रतिको दृष्टिकोणको निर्माण, सम्पूर्ण प्राणी जगतप्रतिको दृष्टिकोणको निर्माण, राजनीतिक दृष्टिकोणको निर्माण गर्छ । त्यस्तै गरी समाजमा उसको भूमिका के, राष्ट्रमा उसको भूमिका के भन्ने विषयमा ऊ सचेत बन्दछ ।

समाजलाई सभ्य, सुसंस्कृत, विवेकशील, नैतिक र असल आचरणयुक्त बनाउनका लागि हरेक टोल टोलमा पुस्तकालयको निर्माण र विकास अनिवार्य छ । हरेक स्थानीय तहहरूले यसमा ध्यान दिन जरुरी छ । पुस्तकमा अथवा पुस्तकालय निर्माणमा गरिएको लगानीले एकै वर्षमा, केही महिनामा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्न अथवा समाज रूपान्तरणमा तुरुन्तै नतिजा नदिन सक्छ । यो ज्ञान माथि गरिएको लगानीले केही दशक पछाडि भने हाम्रो समाजलाई असल समाज पक्कै बनाउनेछ । हाम्रा पछिल्लो पुस्तालाई असल मानिसहरूको पुस्ता बनाउनमा भने महत्वपूर्ण भूमिका खेल्नेछ ।

(लेखक अस्तित्व  कवि, साहित्यकार तथा  सामुदायिक विद्यालयका अङ्ग्रेजी भाषा शिक्षक समेत हुन् )