प्रारम्भ : सामाजिक बुद्धिमत्ता मानव सम्बन्धहरूको न्यूरोसाइन्स हो । नयाँ विज्ञान हो । एक पूर्ण मार्गदर्शक हो । यसले हामीलाई आफ्नो समुदाय र समाजको लागि सकरात्मक परिवर्तन गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ । यसले सामाजिक समृद्धि, समानता र सहयोगको माहोल निमार्ण गर्दछ । सामाजिक बुद्धिमत्ता समाजका सबै व्यतिm र समुहहरुको विश्वास, नैतिकतामा आधारित हुन्छ । अहिले हामी पूर्वाग्रहले ग्रसित छौं । हाम्रो विचार प्रदुषित छ । यसले गलत निर्णय गर्ने सम्भावना बढ्छ । यहाँ हामीले आलोचनात्मक सोच विकास गरि प्राप्त जानकारीलाई वस्तुनिष्ठ रूपमा विश्लेषण गर्छौं । नयाँ बैचारी निमार्ण गरि सही निर्णय गर्छौं। जति हाम्रो सकरात्मक र आलोचनात्मक सोच बढ्दै जान्छ, हामी उती सुदृढ र पूर्वाग्रहबाट मुक्त हुँदै जान्छौँ । जटिल सामाजिक मुद्धामा अन्तरक्रिया गर्ने र प्रभावकारी ढंगले नेभिगेट गर्ने मानब सम्बन्धको ‘नयां वैचारीकी’ नै सामाजिक बुुद्धिमता हो ।

सामाजिक बुद्धिमत्ता : परिचय
ल्याटिन भाषाको इन्टेलिजेरा शब्द फ्रेन्च इन्टेलिजेन्टिया हुदैँ अंग्रेजीमा इन्टेलिजेन्स भएको हो । जस्को शाब्दिक अर्थ बुझ्नु भन्ने हुन्छ । इन्टेलिजेन्स शब्दको नेपाली रुपान्तरण बुद्धि वा वौद्धिकता अथवा बुद्धिमत्ता हो । बुद्धिमत्ताले मानिसलाई नयाँ परिस्थितिहरू राम्ररी बुझ्न र तिनीहरूलाई अनुकूल बनाउन मद्दत गर्दछ । बुद्धिमत्तालाई ’सूचना प्रशोधन गर्ने क्षमता’ को रूपमा पनि बुझ्न सकिन्छ।
सामाजिक बुद्धिमत्ता विशेष गरी प्रभावकारी ढंगले नेभिगेट गर्ने, जटिल सामाजिक मुद्धामा अन्तरक्रिया गर्ने र हाम्रो मस्तिस्कको प्रयोगद्धारा आफू र अरूलाई बुझ्ने मानव क्षमता हो । सामाजिक वैज्ञानिक रोस होहेनविलको मतमा सामाजिक बुद्धि भनेको आत्म र सामाजिक सचेतना, विकसित सामाजिक विश्वास र व्यवहार, र जटिल सामाजिक परिवर्तन व्यवस्थापन गर्ने क्षमता र भोकको एक समग्र उपाय हो। सामाजिक बुद्धिमत्ता सिद्धान्त पहिलो पटक सन् १९२० मा मनोवैज्ञानिक एडवर्ड थोर्नडाइकले विकास गरेका थिए । । हावर्ड गार्डनरको मल्टिपल इन्टेलिजेन्स थ्योरी अनुसार अन्तरव्यतिmगत बौद्धिकतासंग रिनेभेन्ट समाजिक बौद्धिकतालाई थोर्नडाइकले “पुरुष र महिला, केटाहरू र केटीहरू, मानव सम्बन्धमा बौद्धिक रूपमा काम गर्ने क्षमता हो भनेका छन् ।

सामाजिक बुद्धिमत्ताका कारक र पक्षहरु
सामाजिक बुद्धिमत्ता मानव सम्बन्धको नयाँ विज्ञान हो । यो व्यापक, समग्र र एकीकृत विषय पनि हो । सामाजिक बुद्धिको आधारमा आफू र अरूलाई बुझ्ने र सामाजिक परिवेशहरुमा घुलमिल हुन, अरूको कार्य र प्रतिक्रियाहरू बुझ्न र प्रशंसा गर्ने क्षमतालाई बुझाउँछ । समग्रमा समाजमा बुद्धिमानीपूर्वक काम गर्नु र समाजले तपाईको बुद्धिलाई स्वीकार गर्नु सामाजिक बुद्धिमत्ताको सबल पक्ष हो । सामाजिक बुद्धिमा धेरै कारक र पक्षहरू समावेश छन् । जसमा अन्तरव्यक्तिगत सहयोग, सञ्चार सीप, सहसम्बन्ध, अन्तरव्यक्तिगत सम्बन्ध, सामाजिक द्वन्द्व व्यवस्थापन, सामाजिक प्रतिबद्धता, सहयोग, धैर्यता, सांस्कृतिक अभिमुखीकरण, सामाजिक समानुभूति, समन्वय, सहकार्य, व्यवहार आदि पर्दछन् ।

यसले कसरी काम गर्दछ ?
अन्तरव्यक्तिगत सहयोग : सामाजिक बुद्धिमा तपाईको व्यक्तित्व कस्तो छ ? भन्ने कुरा निकै महत्वपूर्ण छ । व्यक्तित्व तपाईं कस्तो देखिनुहुन्छ भन्नेमा मात्र सीमित छैन् तपाईको बडी ल्याङ्वयज, तपाईले दिने प्रतिक्रिया, विनम्रता र आत्मविश्वासी र गम्भीरतापूर्वक सोच्नु हुन्छ भन्ने कुरा पनि पर्दछ । तपाईले आफ्नो काममा कति मिहिनेत गर्नुभयो भन्ने कुरा सधैं जाँच गरिन्छ। सामाजिक कार्य र कर्तव्यमा कति भाग लिनुहुन्छ र कति कर्तव्यनिष्ठा देखाउनुहुन्छ त्यो पनि व्यक्तित्वको अंश हो । तपाईं जति स्वतन्त्र हुनुहुन्छ, समाजमा तपाईंको स्थान उति राम्रो हुन्छ।

प्रभावकारी सञ्चार : प्रभावकारी संचार कौशलले सामाजिक जीवनमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ। संचार कौशल मौखिक र गैर–मौखिक हुन्छन् । तपार्इं जति धेरै सकरात्मक संवाद गर्नुहुन्छ, समाजले तपार्इंलाई त्यति नै स्वीकार्य दिन्छ । सञ्चारमा, बोल्ने मात्र होइन, सुन्ने र कति प्रतिक्रिया पाइरहेको छ भन्ने कुरा पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण हुन्छ।

सह-सम्बन्ध : सामाजिक बुद्धिमा सहसम्बन्धको विशेष महत्व छ । स्वाभाविक रूपमा एक व्यक्तिले अर्को व्यक्ति वा समूहसँग विभिन्न प्रकारका व्यक्तिगत, पारिवारिक, व्यावसायिक र सामाजिक सम्बन्धहरू कायम राख्नुपर्छ। यी सहसम्बन्धहरू प्रस्तुत गर्न एक व्यक्तिसँग विशेष सीपहरू हुनुपर्दछ। यो सामाजिक सम्बन्ध अचानक र स्वचालित रूपमा जोडिएको हुँदैन् । यस्तो सम्बन्धलाई सार्थक बनाउन आपसी सहयोग सृजना गरी विकास र प्रगति हासिल गर्न सकिन्छ ।

पारस्परिक सहयोगः सामाजिक बुद्धिमा पारस्परिक सहयोग उत्तिकै महत्वपूर्ण छ । हाम्रो भविष्य समाजका विभिन्न तत्वहरूको सहयोगमा निर्भर गर्दछ। निःसन्देह, हाम्रो प्रगति र विकास हामीले सामाजिक बुद्धिको बलबाट प्राप्त हुन्छ । समाजमा तेस्रो पक्ष व्यक्ति र समूहहरू सधैं हामीसँग सहयोग गर्न तयार छैनन्, सहयोग प्राप्त गर्न पनि सजिलो छैन् । पारस्परिक सहयोग समाजको नजरमा योग्य र उपयुक्त व्यक्तिलाई प्रदान गरिन्छ । यो सहयोग प्राप्त गर्न तपाईंले आफ्नो सामाजिक बुद्धिलाई उच्च स्तरमा लैजानुपर्छ। जति सकारात्मक भएर सहयोगलाई प्रोत्साहन दिनुहुन्छ, त्यति नै अरुबाट सहयोग प्राप्त हुनेछ।

समानुभूति : सामाजिक बुद्धिमा समानुभूति एक महत्वपूर्ण कारक हो । यसमा हामी अर्कोको स्तरमा सोच्दछौं । हामीमा समानुभूति उच्च छ र हामी अरूको पीडा, समस्या र कठिनाइहरू छिटो नोटिस गर्छौं। जति उच्च समानता हुन्छ, त्यति नै धेरै मानिसहरू तपाईका फलोअर्स हुन्छन् । तपाईले जति धेरै फलोअरहरू पाउनु हुन्छ, त्यति नै धेरै प्रचार पाउनु हुन्छ र तपाई जति धेरै प्रगति गर्नुहुन्छ र बढ्नुहुन्छ।

समूह र संगठनात्मक कौशल : समूह र संगठनात्मक कौशल सामाजिक बुद्धिको भाग हो । एकपटक एउटा समूह बनेपछि त्यो समूहले नेतृत्व गर्छ। समूहलाई मार्गदर्शन गर्ने, सामूहिक लक्ष्य र उद्देश्यहरू प्राप्त गर्न मद्दत गर्नु सामाजिक बुद्धिको महत्वपूर्ण भाग हो । समूह संगठन र समूह तत्वहरूको समन्वयले असम्भवलाई सम्भव बनाउँछ।

नागरिकहरुमा सहानुभूति, समानता, न्याय र दिगो विकासको महत्व जगाउने, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक, र शारीरिक कल्याणमा दया, विचारशीलता, र आत्म–जागरूकताको प्रभावको खोज गर्ने भएकाले सामाजिक बुद्धिमत्ताको विकास गर्न सर्वव्यापी प्रयास आवश्यक छ l

आलोचनात्मक सोच : समाजमा विभिन्न समस्या र कठिनाइहरूको बारेमा आलोचनात्मक सोच सामाजिक बुद्धिको भाग हो । धेरै अवस्थामा हामी पूर्वाग्रहले दूषित छौं । यसले गलत निर्णय गर्ने सम्भावना बढ्छ । आलोचनात्मक सोचले जानकारीलाई वस्तुनिष्ठ रूपमा विश्लेषण गर्छौं र यसको बारेमा हाम्रो राय बनाउँछौं, नयाँ बैचारीकी निमार्ण गर्दछौँ र सही निर्णय गर्छौं। जति हाम्रो आलोचनात्मक सोच तीक्ष्ण, सुदृढ र पूर्वाग्रहबाट मुक्त छ, समाजमाले हामीलाई स्वीकार्य दिन्छ, हामी एउटा सामाजिक आइकन बन्छौँ ।

धैर्यता : समाज जटिल र बुझ्न निकै गाह्रो भएकोले हरेक पाइला पाइलामा धैर्यताका साथ अघि बढ्न जरुरी हुन्छ । समाजमा त्यस्ता धेरै चीजहरू छन् जसले तपाईंको रिसको पारो ह्वात्तै बढाई दिन्छन् । धिरताले हाम्रो रिसलाई काबुमा राख्न मदत गर्छ । समयको बेगलाई स्वीकार गर्छ किनकी धैर्यताले एक उच्च व्यक्तित्वको निमार्ण गर्दछ ।

सहयोगी र छनोट : सहयोगी हुनु सामाजिक बुद्धिको अर्को भाग हो । हामीं कस्तो कुरालाई समर्थन गर्नुहुन्छ भन्ने कुराले समाजमा निकै महत्व राख्छ । तपाईँ राम्रो कुरालाई समर्थन गर्नुहुन्छ कि नराम्रो कुरालाई अस्वीकार गर्नुहुन्छ ? तपाईं के गर्दै हुनुहुन्छ ? तपाई के को लागी कस्को पक्षमा उभिनुहुन्छ ? यस्तो बेला तपाईको व्यक्तित्व र सामाजिक बौद्धिकता के हुन्छ ? समाज हेरिरहेको हुन्छ र हाम्रो बारे आफ्नो धारणा बनाएको हुन्छ ।

सामाजिक प्रतिबद्धता : म समाजको एक महत्वपूर्ण हिस्सा हुँ । म यो समाजप्रति ऋणी छु । यो प्रतिबद्धतालाई हामीले जीवनमा सदा कायम राख्नुपर्छ। प्रतिबद्धता कुरा र वार्ताबाट प्राप्त हुँदैन तर कार्य र कार्यले प्राप्त हुन्छ। प्रतिबद्धता भनेको वाचा मात्र होइन, सकारात्मक कार्य हो ।

सामाजिक द्वन्द्व व्यवस्थापन : समाजमा व्यक्ति वा समूह वा समूहबीच निरन्तर द्वन्द्व भइरहेको हामीले देखेका छौं । भोगेका पनि छौँ । कहिलेकाहीँ यी द्वन्द्वहरू हल्का हुन्छन् र कहिलेकाहीं तिनीहरू चरम हुन्छन् । हाम्रो सामाजिक स्थिति हामी यी विवादहरूलाई कसरी ह्यान्डल गर्छौं वा समाधान गर्छौं भन्नेमा निर्भर गर्दछ । तपाई सामाजिक बुद्धिमत्ताले युक्त हुनुहुन्छ भने यस समयमा सबैभन्दा महत्वपूर्ण कुरा के हो भने विवादित व्यक्ति वा समूहले तपाईंलाई समाधान गर्ने विश्वास र जिम्मेबारी दिन्छन् ।

पारस्परिक सम्बन्धहरू: जब हामी समाजमा बस्छौं, हामी धेरै व्यक्तिहरूसँग सम्पर्कमा आउँछौं। सम्बन्धहरुमा बाँधिन्छौँ । यस्ता सम्बन्धहरू छोटा, अस्थायी र दीर्घकालीन पनि हुन्छन् । सामाजिक स्थिति र सम्बन्ध निभाउने तरिकाद्वारा निर्धारण हुन्छन् । जस्तो कि केही काम र नाफाको लागि मात्रै अन्तरव्यक्तिगत सम्बन्ध छ भने त्यो सम्बन्धको आयु छोटो हुन्छ । लामो समयसम्म धेरै चीजहरू गुमाउदै जानुपर्छ । सम्बन्ध जति आर्दश, सम्मान्ति हुन्छ । सम्बन्ध कसिलो हुन्छ, त्यति नै दीर्घकालीन हुन्छ ।

निष्कर्ष
सामाजिक बुद्धिमत्ताले अरूसँगको तपाईंको सम्बन्धलाई मात्र सुधार गर्दैन, यसले हरेक नागरिकहरुलाई नागरिक जिम्मेवारी, सामाजिक संवेदनशीलता र समाजका समस्याप्रति सचेत बनाउँदछ । नागरिकहरुमा सहानुभूति, समानता, न्याय र दिगो विकासको महत्व जगाउने, सामाजिक, मनोवैज्ञानिक, र शारीरिक कल्याणमा दया, विचारशीलता, र आत्म–जागरूकताको प्रभावको खोज गर्ने भएकाले सामाजिक बुद्धिमत्ताको विकास गर्न सर्वव्यापी प्रयास आवश्यक छ ताकि समाजलाई झनै समृद्ध र सुसंस्कृत बनाउन सकिओस् ।

(लेखक सारङ्गी न्युजका सम्पादक तथा सामुदायक विद्यालयका सामाजिक शिक्षक समेत हुन्)